Chociaż Toruń wielu kojarzy się głównie z przepiękną gotycką starówką, to miasto ma też inne zabytki, które mogą być dla turystów nie lada gratką. Mowa tu o zlokalizowanych w różnych częściach Torunia fortyfikacjach. Co ważne, wiele z nich cały czas tętni życiem i jest dostępnych do zwiedzania.

Dzieje Twierdzy Toruń

Po Kongresie Wiedeńskim z 1815 roku pruski wówczas Toruń stał się twierdzą o strategicznym znaczeniu, której rolą miało być zatrzymanie wojsk rosyjskich. Warto tu przypomnieć, że na Drwęcy znajdowała się dawna granica zaborów. Decyzja pruskiego sztabu generalnego o budowie twierdzy pierścieniowej zapadła 24 czerwca 1872 roku. Budowę rozpoczęto w latach 1877 i 1878. Finansowanie pochodziło ze środków kontrybucji francuskiej.

Wewnętrzne forty Twierdzy Toruń to obecnie ponad 150 obiektów. Najbardziej imponującym elementem jest 15 fortów zlokalizowanych w różnych częściach dzisiejszego Torunia. 7 fortów miało charakter fortów głównych, zaś 8 było fortami pośrednimi. Oddalono je o od 3 do 3,5 km od centrum.

Numeracja fortów zmieniła się po I Wojnie Światowej, kiedy zostały przejęte przez Wojsko Polskie. Nim to nastąpiło, to wycofujące się z Torunia wojska pruskie niszczyły forty. Zabierano wyposażenie, urządzenia, przyrządy. Przecinano kable telegraficzne. Wojsko Polskie było zmuszone odremontować forty.

Przejęcie fortyfikacji przez wojsko polskie oznaczało też zmianę nazewnictwa i numeracji. Niemieckich patronów zastąpili ci polscy. Dobrym przykładem z punktu widzenia ulokowanego przez Krzyżaków Torunia może być znajdujący się przy Okólnej Fort Va Urlich von Jungingen, który przemianowano na Fort XII im. Władysława Jagiełły.

Od 1971 roku toruńskie fortyfikacje są wpisane do rejestru zabytków. Co ciekawe, wytyczony jest pieszy czarny szlak forteczny o długości 44 km, który ma początek na Placu Rapackiego. Szlak prowadzi do poszczególnych fortów i ma swój koniec przy dworcu Toruń Główny.

Obecnie część fortów to pustostany, jednak niektóre tętnią życiem sprawując różne funkcje.

Fort I Jan III Sobieski  


Mieszczący się przy Winnej 19 fort powstał w latach 1888-1894 i był Fortem Ia König Wilhelm I. Obiekt przeznaczono dla 200 żołnierzy piechoty, 152 artylerzystów oraz 6 saperów, natomiast dowództwo tworzyło 13 oficerów.

Był to jedyny fort, który brał czynny udział w walkach podczas I Wojny Światowej. Wiąże się z tym ciekawa historia, bowiem 2 sierpnia 1914 roku do fortu dotarła nieprawdziwa informacja o ataku kawalerii rosyjskiej. Dlatego otwarto ogień w kierunku mieszczącej się po rosyjskiej stronie Drwęcy Złotorii. W wyniku ostrzału zniszczono kilka budynków oraz zabito kilka zwierząt gospodarczych.

Od 1960 do 1991 roku w forcie działał zakład Centralnych Piwnic Win Importowanych. Przez lata obiekt popadał w ruinę, jednak od 2017 roku jest w rękach Stowarzyszenia Grupa Rekonstrukcji Historycznej „REX”. Obecnie działa tam Centrum Kulturalno-Historyczne Fort I Toruń, w którym funkcjonują różne organizacje pozarządowe. W przestrzeniach fortu działa m.in. strzelnica, która w soboty oraz niedziele od 12 do 14 jest bezpłatnie udostępniania dla wszystkich chętnych. Oprócz tego organizowane tam są liczne wydarzenia - koncerty i zwiedzania.

Fort IV im. Stefana Żółkiewskiego  


Powstał w latach 1878-1884 jako Fort II Yorck. Mieści się przy Chrobrego 86. Powierzchnia fortu wynosi 13,5 ha. Miał zostać rozebrany w 1956 roku, jednak ostatecznie powstał w nim zakład uprawy pieczarek. Od 1994 rok fort był systematycznie remontowany. Dziś to jeden z najpopularniejszych toruńskich fortów, a wszystko za sprawą tego, iż stał się bazą o charakterze turystycznym i konferencyjnym. Fortem zarządza Przedsiębiorstwo Turystyczno-Gastronomiczne Twierdza Toruń, Fort IV.

Fort IV regularnie gości uroczystości rodzinne, imprezy, eventy. W przestrzeniach obiektu działa też hotel i restauracja. Regularnie organizowane są także oprowadzania po forcie.  
Fort IX Bolesław Chrobry

Powstał w latach 1882-1884 jako Fort Iva Heinrich von Plauen. W rejestrze zabytków widnieje od 1980 roku. Obiekt mieści się przy Szosie Okrężnej IV vis a vis CH Toruń Plaza. W 1920 roku w forcie zlokalizowano 8. Okręgowy Szpital Koni i szkołę podkuwaczy koni. Następnie w 1954 roku fort przeszedł na własność Przedsiębiorstwa „Las”. Urządzono tam skup i przetwórnię dziczyzny.  
Przez kilka lat działał tam pasaż handlowy. Obecnie w budynku mieści się Kujawsko-Pomorska Fundacja Pomocy Osobom Starszym i Niepełnosprawnym, która prowadzi tam Dom Pomocy Społecznej Krafthaus.  
Muzeum Twierdzy Toruń  Muzeum Twierdzy Toruń zostało otwarte 11 czerwca 2021 roku i mieści się w budynku dawnych Koszar Bramy Chełmińskiej. Obiekt należy do Muzeum Okręgowego w Toruniu. Na terenie Muzeum Twierdzy Toruń przygotowano ścieżki i wystawy interaktywne. Instytucja kompleksowo opowiada o dziejach toruńskich fortyfikacji nie tylko ze stricte historycznego punktu widzenia, ale także i praktycznego - pokazując wpływ twierdzy na miasto, codzienność żołnierzy oraz sprzęt wojskowy.

Inne fortyfikacje

Ciekawa przyszłość czeka mieszczący się przy ulicy Przy Grobli na Lewobrzeżu Fort X. Obiekt został wzniesiony w latach 1899-1902 jako otwarta bateria artyleryjska sześciu armat kalibru 120 mm. Miał kontrolować zachód doliny Wisły. Fort zabezpieczono mokrą fosą o szerokości 36 metrów z usytuowanym w głębi schronem piechoty. Obecnie okolica fortu to spokojny nadwiślański rejon. W bezpośrednim sąsiedztwie znajdują się ogródki działkowe.  Fort ma pełnić funkcję hotelowo-konferencyjną jako „Dom nad fosą – FORT X”. Dokumentacja na nowe zagospodarowanie Fortu X powstała w latach 2017-23. Bydgoski architekt Przemek Gawęda otrzymał nawet tytuł Architect of the Year przyznany przez The Architecture Community.  
Rewitalizacja czeka nawet na tzw. Hangar Wschodni w Toruniu przy Podgórskiej. obiekt miał za zadanie wzmacniać położony po drugiej stronie ul. Łódzkiej „Przyczółek Mostowy”. Jest częścią inwestycji dewelopera PRES, który przy ul. Podgórskiej w Toruniu zrealizował osiedle „Podgórska 12”. Hangar ma zostać przeznaczony na cele usługowe.